Покатигорошек

Неўкаторам царстве і неўкаторам гасударстве, на моры-акіяні, на остраве на Буяні, стаіць дуб зелёны, а пад дубам бык печоны, і ў яго баку нож точоны: сейчас ножык добываецца — ізволь кушаць! І то яшчэ ні казка, толькі прыказка; а хто маю казку будзе слухаць, так таму собаль, і куніца, і прыкрасная дзевіца, сто рублёў на свадзьбу, а пяцьдзесят на прагулянье.
Быў сабе мужык і быў ў яго салам’яны язык ‹?›, і меў ён два сына і адну дочь, хоця яка стану простага, але неопісанной красоты. Айцец і маць былі дастаточны; паработалі яны свае хлебопашество сваім парадком во времені, і іх айцец гаворыць сынам:
— Дзеці! Не нада спадзевацца на гэта, што есць, ні спадзевацца на гэта, што зроблена, а нада шчэ прызапасіцца: пущай будзе!
Адпраўляюцца яны ў чужое панство на хлебопашество і бяруць хлеба на тры дні.
— Кагда вы тот хлеб з’ядзіце, вам сястра прынясець больш.
А ім было ідці так, як бы цераз Горадзілоўскі лес. Сястра і гаворыць ім, што я не буду знаць, куда несці вам есці. Старшы брат гаворыць:
— Мы будзем для цябе дарогу адзначаць, будзем салому трусіць, — па гэтай дарозе просто к нам прыдзеш.
І яны пашлі і дарогу адзначылі; а ў том лесе быў глаўны змей і тые разгаворы слыхаў и переслаў дарогу ў свой дварец.
Як вышло тры дні, адпраўляецца яна к ным з абедом; пашла яна і прыходзіць просто ў змеіны дварец, пацерала пуць-дарогу і гаворыць:
— Куды я зайшла?
Выходзіць к ёй сямігаловай змей і гаворыць:
— Пайдзі, пайдзі сюда, умница! Я цябе даўно дажыдаў, я до цябе даўно дабіраўся; ну як ты харошага айца і мацяры, яны цябе трымалі пад бальшым надзором, і я не мог до цябе дабіцца. Я бы не сматреў, што ты простага роду, я бы табою не брезгаваў, даўно была бы мая… а уж цяпер іменно мая! Забывай айца і маць, бо ты уже іх відзець не будзеш; а ў мяне будзеш ты ўсем давольна.
Брацця яё пахали тры дні, і не стало ім піщы; яны бросілі пахаць і прыходзяць дамой і з вяликаю гразою к айцу і мацяры:
— Адчаго вы не прыслалі піщы?
Айцец гаворыць, што вам сястра панесла такого-то дні. Яны гавораць к айцу:
— Кагда ёй ужо няма, то і не будзе!
— Я пайду, — сказаў адзін, — сваю сястру шукаць6; хоць жызнь сваю палажу, а пайду шукаць.
Айцец гаворыць:
— Не йдзі, сынок, бо сваю жызнь кончыш, а ёй ужо не увідзіш.
А ён гаворыць:
— Пайду!
І прыходзіць ён к гэтаму самаму змею і відзіць яну на дварэ. Яна яму гаворыць:
— Зачім ты сюда прышоў? Ты сваю галаву паложыш. Я цяпер няшчасная, я цяпер не твая сястра, а ты не мой брат! Папалася я ў катаржны рукі.
Брат гаворыць:
— Пущай же я здзесь пагібну, абы я на цябе насматреўся.
Яна яму гаворыць:
— Пастой ты здзесь; а я пайду спрашу, што ён скажэ, што ты прышоў ў госці.
Прыходзіць яна к змею ў спальню:
— Што бы ты, душенька, дзелаў, каб мой старшы брат ў госці прышоў?
Ён гаворыць:
— За госця прыняў бы.
Яна вышла і уводзіць яго ў горніцу; он устаёць із койкі сваей і зачаў годоваць яго, як добрый чалавек.
— Ступай, жонка, прынясі жалезного бобу і жалезного хлеба… Ну, кушай, швагер!
Узяў яму урезаў хлеба; ён узяў хлеба і зёрнушко бобу, падзяржаў і палажыў. Змей гаворыць:
— Верно ты, швагер, сыт, бо ты гардзыш маім хлебом і солью. Пайдзем же цяпер пасмотрым: ці ты багачэ, ці я?
І павёў яго па ўсем харомам, і есць у яго ўсякого добра відімо і невідімо! Павёў яго ў конюшню к лошадзям, і стоіць у яго дванаццаць жарабцоў, і ўсякой жарабец на дванаццаць цяпоў прыкован.
— Ну что, швагер, ты багачэ ілі я?
Ён яму атвечаець:
— У мяне того трэцяй долі няма, што ў швагра.
— Ну, пайдзі же за мною; я цябе пакажу штуку.
І прыводзіць яго к калодзі — чатыры сажні талщыны, а дванаццаць дліны.
— Ці відзіш ты, швагре, тую калоду?
Ён яму гаворыць:
— Віджу.
— Еслі ты яну без тапара парубаеш, а без агню спаліш, так пайдзеш дамой.
А ён гаворыць:
— Хоць сейчас ты мяне парубі, а я гэтаго не зраблю.
— Кагда ж ты гэтаго не здзелаеш, полно цябе сюда хадзіць дураку-мужыку, салам’яному языку; а ты за мною пабратаўся! Калі ты мне брат, то і свыня сястра! Ты не толькі за мною рэчі гаворыць, не доўжен на мяне глазом пасматрець; бо ты не достоін сюда хадзіць і мой дом пакасціць!
І ўбіў яго і глазы выняў, ўложыў ў чарапок, а яго ўзяў за воласы і павесіў на бельцы.
Цяпер і другой брат тоже пашоў шукаць сваей сястры і нашоў яну на дварэ ў змея. Яна яму гаворыць:
— Ах, брат! Уб’ёць ён і цябе так, як першаго.
— Пущай уб’ёць, абы я з табою відзеўся!
— Пастой же тут; я пайду запытаюся, што ён скажэ?
І прыходзіць яна к змею ў спальню. Ён устаёць із сваей койкі:
— Што скажэшь, жонка? Віжу я твой усердный від і пакорнае ліцо.
— Ах, мілый мой муж! Што бы ты рабіў, каб втарой мой брат ў госці прышоў?
— Што б я рабіў? За госця прыняў бы.
Яна гаворыць:
— Можэ прынялі б яго так, як першага?
— Я першаго ўбіў, бо ён за мною грубіў, не ўмеў за мною честно абхадзіцца. Пущай прыходзіць, гэтаго я прыму.
Яна выходзіць на двор і гаворыць брату:
— Пакорно абхадзісь!
— Давай, жонка, — гаворыць змей, — жалезного бобу і жалезного хлеба.
Яна прыносіць поўхлеба і чашку бобу.
— Бо старшы твой брат недаволен быў, то можэ мало было; возьмі гэта, а прынесі больш.
А госць і ў рукі не ўзяў, гаворыць:
— Пакорнейше благадару, швагер, бо я есць не хачу.
— Пайдзем же мы, швагре, пасмотрым на маё багацтва: ці ты багачэ, ці я?
І павёў яго по ўсем сваім харомам, і відзіць ён, што змей багат, багат незлічымо!. Прыводзіць яго змей ў сваю багатырскую канюшню: стаіць дванаццаць жаробцоў, і каждая лошадзь на дванаццаць цяпоў прыкована. Ён гаворыць змею, што у мяне трэцяй долі таго няма.
— Ну, пайдзі ж, я табе пакажу штуку!
І паказаў яму калоду чатыры сажені талщыны, а дванаццаць дліны, і гаворыць:
— Відзішь ты тую калоду? Еслі ты без тапара яну парубаеш, без агня спаліш, то пайдзеш дадому, а не то — будзеш вісець з братом.
Швагер яму сказаў:
— Хоць сейчас убій, а не зраблю гэтага!
Тада змей яго убіў, вмесця воласы звязаў і цераз бельку перакінуў.
Прыходзіць ён у сваі палаты і відзіць жонку ў бальшой таске і ў жалобе.
— Ах, мужу ты мой, мужу, што ты мне зрабіў? Братоў ўбіў; я не маю больше ні роду, ні племені, толькі айца і маць. Предай і мяне злой смерці, пущай не буду жыць!
— Нет, мілая! Я табе таго не здзелаю; а калі б дастаў айця і маць, то і іх ўбіў бы: то б ты ні об ком не думала і весельшая была б! Пущай же яны живуць і клоцця жуюць, а мы хлеб, бо ў іх нет.
Пашла матка по ваду; ўзяўшы ведра і набраўшы вады, ідзець дадому і вельмі плачэ, і думаець яна сабе усерднымі думкамі:
— Ах, боже мой! Чаго я цяпер даждалася на старасці.
Ўзяў гасподь яё усердное ўздыханіе, і ўдруг відзіць яна: каціцца гароховае зёрнушко. Яна думаець сабе:
— Гэта дар божый!
Узяла яго і з’ела. З гэтаго зёрнушка ўдруг завязаўся ў яё рабёнак, і, вынасіўшы свае время, дажідаець, што доўжен ён нарадзіцца на сей свет. Вот палягли спаць, і ў самое паўночнае время на ўтіхомірыі гласіць у яё брюхе чалавечаскім голасам:
— Не сподзевайсе мяне, маманька, ў скорае время, бо я защытнік буду вам і добрым людзям.
Панасіла яго шчэ несколькі врэмені, і раждаецца ён на сей свет і расцёць не па гадам, а па часам, як пшоннае цесто на дрожджах: і пестуюцца и цэлуюцца з ім, як не нада лучше, і даюць яго ў школу: каторые учылісе гадов по тры-чатыры, а ён узнаў ў адзін год, і не стало яму граматы. Прыходзіць ён з учыліща к айцу і мацярі:
— Ну, татанька і маманька, благатворыце маіх учытелей, бо уж мне хадзіць в учыліще поўно. Я, благадара бога, знаю больше іх. І прошу вас з усем усердіем сказаць мне праўду: какой я у вас есць? Чы я раждзён первый, чы паследній?
Яны гавораць:
— Ах, сыну наш мілы, ты ў нас паследній, — і сказали яму па істіннай праўдзе, што ў яго было два брата і сястра.
— А гдзе ж яны дзеліся? Калі памерлі, то я не супратіўнік богу, а калі што зрабілосе от худых людзей, то я магу ўзыскаць.
Яны яму гавораць:
— Ах, сыну наш мілы! Як же ты уйдзеш і нас пры старасці, древніх людзей, бросіш? Хто нас да смерці даховаець?
Ён ім гаворыць:
— Чый вы прежде ели хлеб, той вас будзе хараніць! Бо мяне вы не ўдзержыце, мяне людзі даўно ждуць. Ну, маманька і татанька, лажымся спаць: утро мудрэней вечара; дасць бог дзень, дасць бог і піщу.
Поўтру ён устаў, ўмыўся і богу памаліўся і на ўсе чатыры стораны пакланіўся.
— Пазвольце, — баіць, — мне перад паходам пагуляць.
Ну, пашоў сабе на ўлицу гуляць, і находзіць ён шпільку, і прыносіць к айцу і мацяры. Гаворыць ён айцу:
— На цябе гэта жалезо, несі до каваля і здзелай мне булаву сяміпудаву.
Айцец яму славесно не гаворыць, а толькі ў думке думаець:
— Даў мне гасподь дзеціще не так, як людзям; я ж давёў яго да средственнаго разуму, а ён цяпер із мяне кпіць!
Можэць лі то быці, штобы з шпількі была булава сяміпудава.
Айцец, імеўшы бальшую сумму — залатую, сярэбраную и бумажную манету, паехаў ў горад, купіў жалеза сем пудоў и даў кавалю дзелаць булаву. Здзелалі яму булаву сяміпудаву і прывозяць дадому. Пакацігарошак выходзіць з горніцы, бяроць сваю булаву сяміпудаву, і слышыць нябесны штурм, і пущаець яну за аблакі. І прыходзіць ён ў сваю горніцу:
— Матка, на ў мяне ў галаве паіщы перад паходам, а то мяне бруд заесць, бо я млад юноша…
Вод, ўстаўшы із маткіных кален, выходзіць ён на двор і відзіць нябесны тучы. Упаў ён да сырой зямлі правым ухам і, ўстаўшы, клічець свайго айца:
— Бацька, падзі сюды, сматры, што шуме і гудзе, мая булава да землі ідзе.
Паставіў ён калено проціў сваей булавы; ударыла яго булава па калені і пераламалася папалам. Ён рассердіўся на свайго айца:
— Ну, айцец, адчаго ты мне не здзелаў булавы з гэтаго жалеза, што я табе даў; а калі б ты здзелаў, то яна не сламілась бы, толькі сагнулась бы! На ж табе гэта самае жалезо, ступай дзелай; свайго не прыкладай.
Кавалі ўкінулі жалезо ў агонь і зачалі малатамі біць і цянуць і здзелалі булаву сяміпудаву; шчэ асталася.
Бяроць Пакацігарошак сваю булаву сяміпудаву і атпраўляецца ў пуць, ў чыстую дарогу, і прыходзіць ён к гэтаму самаму змею сямігаловаму, гдзе находзяцца яго браты і сястра. Выходзіць яна к яму наўстрэчу: ён з ней здароўкаецца і гаворыць:
— Здрастуй, мілая і радная сястра!
Яна атвечаець:
— Какой ты мне брат!
І ён падаець ей айца і мацяры рукапісаніе, што ён есць радной яё брат.
— Пастой же ты, браціц, здзесь, а я пайду спрашу, што змей на ответ скажэ.
Пыходзіць яна ў яго багатырскаю спальню; змей у ёй спрашываець:
— Ах, жонка, ты да мяне не з вясёлым відом ідзеш!
— Я прышла до цябе, мой мужу, што мой самый меньшый брат прышоў ў госці.
— Аж у цябе не было больше братоў, як толькі два.
— Ён раждзён без мяне.
Зараз змей ўстаёць і бяроць валшэбніцкую кнігу, смотрыць і мовіць да жаны:
— Ну, жонка, шчэ будзе ў цябе брат!.. Калі ён безвременно ўродзуўсе, я з ім разгаварываць мало буду, ступай, прызаві яго.
Пакацігарошак ўходзіць да яго ў комнату:
— Здрастуй, швагер!
— Але ты шчэ млад, бо ў цябе мацярыно малако на губах не засохло! Калі б цябе маць вынасіла (шчэ) дзевяць дзён, дзевяць часоў і дзевяць мінут, то б ты мой супратіўнік быў; але пагасті…
І становіць яму жалезнае крэсла. Як ён на крэсле сеў, крэсла і трэснуло.
— А што, швагер, ў лясу жывёш, а ў цябе крэсла худые; ай лі нет ў цябе плотникаў харошых, штоб крэсла здзелалі пакрепчэ?
Змей думаець сабе:
— Верно я папаўся ў добрые клещы!.. Ну, давай, жана, нам напітков і наедков.
Прыносіць яна решато жалезного бобу і жалезного хлеба.
— Ізволь кушаць, швагер!
— Благадару, швагер! — гаворыць Пакацігарошак. — Я без ўсякой прозьбы буду кушаць, так як у свайго, бо з паходу я есці хачу.
І стаў есць умесці з ім; тот з’есць хлеба кусок, а гэтот з’есць два.
— Даволен лі ты, швагер, у мяне?
— Даволен, не даволен — калі больше няма!
— Ну, пайдзём, швагер, пасмотрым на мае багацтво: ці ты багачэ, ці я?
І павёў яго по ўсём сваём добре.
— Як табе здаецца: у цябе большэ ілі ў мяне?
— Я не багат, але і ў цябе няма нічаго!
Ён гаворыць:
— Ты, швагре, за мною грубыш!.. Ну пайдзі же, я табе пакажу штуку.
І прыводзіць яго к гэтай самай калодзе, куда і братоў прыводзіў, каторая чатыры сажні талщыны, а дванаццать сажон дліны.
— Кагда ты яну без тапара парубаеш, а без агню спаліш, так пайдзёш дамой, а не так — будзеш там, гдзе і браты!
— Не сердзісь, дай мне дзело кончыць! — сказаў Пакацігарошак і ўзяў мізінным пальцом таркануў сію калоду, так яна ў мелкіе друзгі паляцела, а як дмухнуў — попел стаў, аж не было!
— Ну што? Я сваё дзело споўніў!
— Пайдзём цяпер паборымся: ці ты сільнее, ці я?
Пакацігарошак гаворыць яму:
— Дай руку, я падзержу, — папробуемсе так: хто сільнее!
А змей гаворыць:
— Гдзе табе, малакасосу, за руку мяне браць!
Ён кажэ:
— Усё едінственно нам пабіцца.
— Ну, — гаворыць змей, — на табе руку.
І схвацілісе яны за рукі і як здавілі дружка дружку, Пакацігарошкава рука толькі пасінела, а змеіная рука за всемі пальцамі асталася у Пакацігарошка.
— Адначе я тым не даволен, — гаворыць змей, і як дмухнуў — зрабіў медны ток. А Пакацігарошак як дмухнуў — зрабіў сярэбраны ток. І схвацілісе яны бароцца. Як дмухнуў змей — ўбіў Пакацігарошка ў сярэбраны ток, а Пакацігарошак як дмухнуў — ўбіў змея ў медны ток адразу па калена. Змей як дмухнуў другой раз — ўбіў Пакацігарошка па калена, а Пакацігарошак як дмухнуў другой раз — так ўбіў змея па пояс. Змей гаворыць:
— Пастой, швагер, аддыхнём!
— Шчэ ні очень патамілісь, — каже Пакацігарошак, — я з паходу, да і то не ўмарыўся.
Змей да яго гаворыць:
— Відно, швагер, я ў цябе пагіб!
Пакацігарошак кажэ:
— Бо я за тым прышоў.
— Астаў мне сколькі-нябуць жызні, — просіць яго змей, — і бярі сабе залатаю, сярэбраную і бамажную маю казна, сколькі угодна.
— Я бы аставіў табе жызні на сколькі-нябуць, але ты мяне для первага случаю абезчесціў, назваў малакасосам: то мне очень цяжало знясці. Нет табе пращенія! Больш з табою і гаворыць не хачу.
Змей, ўпаўшы ў вяліку злобу, распусціў сваю кроў па ўсем сваім жылам, даў прастор сваім рыцівым плячам і ўдаріў Пакацігарошка і ўбіў яго па пояс.
— Ну што, нацешыўся, швагер? — гаворыць Пакацігарошак.
— Да поўно мне з табою шуткі шуціць! Бо я дурак перад табою, доўго балую; даўно бы нада цябе прыбраць.
Як ударіў яго Пакацігарошак трэцій раз, ўбіў яго па самаю шыю ў медны ток і бяроць ён сваю булаву сяміпудаву і кончыў яму жызнь да, ўзяўшы змея, замазаў яго завсем ў медны ток.
І пашоў Пакацігарошак у багатырскаю канюшню, гдзе стаялі багатырскіе жарабцы; ўзяўшы перваго жарабца за хвост, ён здернуў із яго тулуном шкуру, выпатрашыў яго і сам у гэтае тулобіще ўлез. Прылятая крук з кручанятами і началі есць, ён адно кручаня і злавіў за нагу, і гэты воран стаў чалавечаскім голасам гаворыць:
— Хто ў том тулобіще есць — акажысь!
— Я, Пакацігарошак.
Крук яму гаворыць:
— Што ты ад мяне жалаеш?
— Што я ад цябе жалаю? Прыстаў мне цялющай і жывущай вады, а калі не даставіш, то сколькі вас есць — усе пагібніце.
Тагда крук, узяўшы пузыркі, паляцеў за трыдзевяць зямель у дзесятае царство, іншае гасударство, і дастаў вады з-под вялікай стражы і прыносіць Пакацігарошку. Палучыўшы сію ваду, Пакацігарошак для вернасці ўзяў яго дзіця за обе нагі і разарваў папалам.
— Я цяпер увераю, ці верная то вада?
Ён адною вадою памачыў, стало кручаня цело, а другою памачыў, і кручаня аджыло; стаў благадарыць і пусціў яму дзіця. Цяпер ён прыходзіць к сваім братам і ўзяў памачыў іх цялющаю вадою, і сталі яны целы, а другою памачыў — сталі жывы. І прыводзіць ён іх да сястры.
— Ну, сястра і браццы, бярыте залатую, сярэбраную і бумажную казну, сколькі вам угодна, і несіце дадому.
І пашлі яны ўсе ўчатвяром.
Вод браты, войшоўшы ў лес, і прывязалі Пакацігарошка к дубу.
— Браццы, што вы робіце нада мною?
— Какой ты нам брат? У нас брата не было і не будзе.
Ён, адпусціўшы іх ад сабе на небальшое расстаянье і ўзяўшы сабе велікое злобіе, выкруціў дуб з корнем і павалок за імі. Выходзіць ён із лесу і, ўвідзіўшы свой дом, свае жыцельство, прыходзіць дамой і крыкнуў на айца і маць:
— Ізвольце вам дроў!
— Ідзі, сынок, ў хату.
Ён гаворыць:
— Я баюсь! Калі ў лесе хацелі мяне зпотребіць; то ў хаці тым лучше. Пращайце, айцец і маці, браццы і сястра! Жывіце сабе з богам!
Пашоў ён назад; шоў-шоў, і пападаецца яму наўстрэчу Вернігара.
— Здрастуй, брат Пакацігарошак! Куды ідзеш, куды пуць-дарогу дзержыш?
А Пакацігарошак спрашывая ў яго:
— Хто ты есць такой?
Ён яму атвечая:
— Я есць сільнамагущы багатыр Вернігара.
— Ці хочэш быці маім таварыщам? — гаворыць Пакацігарошак.
А ён:
— Можна, хачу табе служыць.
І пашлі яны ўмесці. Шлі-шлі, а пападаецца ім наўстрэчу сільнамагущы багатыр Вернідуб.
— Здрастуйце, браццы!
— Здаров!
— Какіе вы людзі есць? — спрашывая Вернідуб.
— Пакацігарошак і Вернігара.
— Куды ж вы ідзеце?
— Мы ідзем у такой-то горад. Змей людзей выедая; то ідзем яго біць.
— Ці нельзя мне к вам у таварыщы прыстаць?
— Можна! — гаворыць Пакацігарошак.
І прыходзяць яны ў горад являюцца цару.
— Какіе вы людзі есць?
— Мы сільнамагущы багатыры.
— Ці ня можна вам сей горад защыціць? Унадзіўся змей і губіць многа народу; трэба яго пабедзіць!
— На што ж мы называемся сільнамагущы багатыры, штоб яго ня пабедзілі?
Прыходзіць самая поўнач, і пашлі яны пад каліновы мост, на огненну рэку. Вод прыходзіць шэстіглавы змей і астанавіўся над мастом, і сейчас конь заржаў, сокаў защабетау, а хорт заскімліў